سازمان ملل متحد

پيگيري مسائل حقوق بشر دليل اصلي ايجاد سازمان ملل بود. جنگ جهاني دوم و مسايل مربوط به نسل‌كشي سبب شد تا بر سر ايجاد سازمان جديدي كه مانع وقوع تراژديهاي مشابه در آينده اجماع جهاني بوجود آيد. هدف اوليه نيز ايجاد يك چارچوب قانوني براي بررسي و عملكرد مناسب بر اساس شكايات در مورد تخطي از حقوق بشر بود. منشور ملل متحد تمام اعضاي سازمان ملل را ملزم به احترام و رعايت حقوق بشر مي‌نمايد و همه را موظف مي‌داند تا براي رسيدن به اين هدف تلاش كند. اعلاميه جهاني حقوق بشر في نفسه الزام آور نيست و تنها يكي از مصوبات مجمع عمومي در سال ۱۹۴۸ بود كه نقش يك استاندارد براي همگان را ايفا مي‌كند. مجمع همواره مسايل حقوق بشر را دنبال مي‌كنند. در ۱۵ مارس ۲۰۰۶ مجمع به اتفاق آراء راي داد كه شوراي حقوق بشر سازمان را جايگزين كميسيون حقوق بشر كند.[۴]

هدف اصلي اين شورا بررسي موارد نقض حقوق بشر است. همواره انتقاد شده كه تركيب اعضاي شوراي حقوق بشر مناسب نيست. بويژه اينكه برخي از اعضاي آن مشكوك به نقض حقوق بشر هستند. حتي كشورهايي كه رياست كميسيون را برعهده داشته‌اند.

در حال حاضر هفت مجمع وابسته به مجامع معاهده حقوق بشر وجود دارد. از جمله كميته حقوق بشر و كميته حذف تبعيض عليه زنان. سرويسهاي دبير خانه‌اي به شش مجمع خدمات رساني مي‌كند و كميسارياي عالي حقوق بشر مسئوليت اين سرويس رساني را به عهده دارد.

حافظان صلح سازمان ملل به مناطق مختلفي كه درگيري نظامي بتازگي متوقف شده اعزام مي‌شوند تا توافقنامه‌هاي صلح را اجرا و طرفين درگير را از شروع دوباره مخاصمات بازدارند. مثلاً آنان در تيمور شرقي تا اعلام استقلال در سال ۲۰۰۱ حضور داشتند. كشورهاي عضو سازمان نيروهاي مورد نياز را تأمين مي‌كنند و ارسال نيرو به هر عمليات جنبه داوطلبانه دارد. در اين بين دو كشور كانادا و پرتغال در همه عمليات‌هاي حفظ صلح حضور داشته‌اند. سازمان ملل عمليات نظامي مستقلي انجام نمي‌دهد و تمام عمليات آن بايد با تصويب شوراي امنيت باشد.

مؤسسين سازمان ملل اميدوار بودند كه اين سازمان مانع وقوع جنگ بين كشورها شود؛ ولي اين اميد چندان جامه عمل نپوشيد. در ايام جنگ سرد از سال (۱۹۴۵ تا ۱۹۹۱) دنيا به دو اردوگاه متخاصم تقسيم و حفظ صلح بسيار دشوار شد. با پايان جنگ سرد، سازمان ملل مجدداً بعنوان باني ايجاد صلح در دنيا قوت دوباره‌اي گرفت و در حل و فصل اختلافات در سراسر دنيا فعال شد. اما فروپاشي اتحاد جماهير شوروي سبب شد تا ايالات متحده در موضع تنها ابرقدرت جهان قرار گيرد و چالشهاي جديدي را براي سازمان ملل رقم بزند.

منشور سازمان ملل در سال ۱۹۴۵ صراحتاً در پي نظام قانونمندي بود كه اطمينان دهد بخش بسيار ناچيزي از درآمدها و منابع اقتصادي كشورهاي جنگ زده صرف توليد تسليحات نظامي مي‌شود. ابداع سلاح‌هاي هسته‌اي چند هفته پس از امضاي منشور و طرح موضوع كنترل تسليحات و خلع سلاح واقع گرديد. در واقع اولين قطعنامه سازمان ملل در اولين نشست مجمع عمومي در ۲۴ ژانويه ۱۹۴۶ با عنوان تأسيس كميسيون ويژه كشف انرژي اتمي بود كه خواستار ارائه راهكار جهت مقابله با توسعه سلاحهاي هسته‌اي و كليه جنگ‌افزارهاي كشتار جمعي شد.

سازمان ملل جلسات متعددي را با هدف رسيدگي به موضوعات خلع سلاح چند جانبه ترتيب داده‌است. مهمترين آنها شامل كميته اول مجمع عمومي و كميسيون خلع سلاح مي‌باشند. مسايل مورد نظر در اين كميسيون‌ها بررسي معاهده منع آزمايش سلاحهاي كشتار جمعي، معاهده فضاي بيروني زمين، معاهده منع توليدسلاحهاي شيميايي، خلع سلاح هسته‌اي و سلاح‌هاي متعارف، ايجاد مناطق عاري از سلاح هسته‌اي، كاهش بودجه نظامي كشورها و تقويت امنيت بين‌الملل بودند.

كنفرانس خلع سلاح در جامعه بين‌المللي براي مذاكره بر سر توافقات چند جانبه كنترل و خلع سلاح طراحي و اجرا شد. در اين كنفرانس نمايندگان ۶۶ كشور از سراسر دنيا از جمله پنج كشور داراي سلاح‌هاي هسته‌اي يعني (چين، روسيه، فرانسه، انگلستان و آمريكا) حضور داشتند. اين كنفرانس رسماً زير نظر سازمان ملل نبود ولي از آنجا كه دبير كل در آن حضور داشت به نوعي به سازمان ملل مرتبط گرديد. دبير كل سازمان ملل رياست كنفرانس را نيز بر عهده داشت. قطعنامه‌هاي مجمع عمومي اغلب خواستار بررسي مسائل خلع سلاح بودند و كنفرانس نيز همه ساله گزارش تحقيقات خود را به مجمع ارائه مي‌كرد.

سازمان ملل سالها را با نامهاي بين‌المللي مشخص نموده و هماهنگي‌هايي را در اين ارتباط انجام مي‌دهد تا تمركز جهانيان را معطوف مسايل مهم نمايد. استفاده از نمادهاي سازمان ملل كه به صورت لوگو سال طراحي مي‌شوند و استفاده از زيرساختارهاي اين سازمان براي هماهنگي در واكنش به موضوعات جهاني سبب مي‌شوند تا رسيدگي به برخي مسايل مهم جاي شتاب بيشتري بگيرد. از جمله اين رويكردها مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:

سفير حسن نيت يونيسف
مراكز ميراث جهاني يونسكو
سفير حسن نيت UNHCR

كشورهاي عضو سازمان ملل و آژانس‌هاي تخصصي آن به ارائه راهنمايي‌ها و اتخاذ تصميماتي در جلسات سالانه و دوره‌اي خود مي‌پردازند. اداره‌كنندگان جلسات از مجمع عمومي، شوراي اقتصادي و اجتماعي و شوراي امنيت و حتي همتايان اين مجامع در ساير نهادهاي وابسته به سازمان ملل هستند. مثلاً مجمع بهداشت جهاني و هيئت اجرايي بر سازمان بهداشت جهاني نظارت مي‌كنند.

وقتي مسئله مهمي بروز كند مجمع عمومي با برگزاري گردهمايي بين‌المللي توجه جهانيان را به آن جلب كرده و دربارهٔ نوع اقدام اجماع جهاني براي همكاري را بدست مي‌آورد. از جمله اين مسايل مي‌توانيم به موارد زير اشاره كنيم:
مقر اروپايي سازمان ملل در ژنو - سوئيس

كنفرانس سازمان ملل در مورد محيط زيست و توسعه) كنفرانس زمين) در ريودو ژانيرو برزيل در ژوئن ۱۹۹۲ كه به تشكيل كميسيون توسعه پايدار انجاميد تا نتايج كار در دستور جلسه ۲۱ يا همان متن نهايي توافق بين دولتها در UNCEDرا پيگيري نمايد.
كنفرانس بين‌المللي جمعيت و توسعه در قاهره مصر در سپتامبر ۱۹۹۴ كه به تصويب برنامه عملكرد در جهت حل چالش‌هاي روابط جمعيت و توسعه در ۲۰ سال آينده منجر شد.
كنفرانس چهارم جهاني زنان در پكن، چين در سپتامبر ۱۹۹۵ كه خواستار تسريع اجراي توافقنامه‌هاي تاريخي كنفرانس سوم جهاني زنان شد.
كنفرانس دوم سازمان ملل در مورد مناطق مسكوني كه در ژوئن ۱۹۹۶ در استانبول تركيه كه مسائل مربوط به توسعه اسكان بشر و مديريت آن در قرن ۲۱ را بررسي كرد.

بودجه سازمان را كشورهاي عضو بر اساس مشاركت‌هاي داوطلبانه و برنامه‌ريزي شده تأمين مي‌كنند. دبيرخانه سازمان ملل بر اساس ارزيابي‌هاي موسسات مالي حرفه‌اي بودجه ۲ سالانه سازمان را تعيين و سهم هر كشور را اعلام مي‌نمايد. طرح بودجه به مجمع عمومي ارائه مي‌شود. مجمع عمومي بودجه را تصويب و به كشورها ابلاغ مي‌نمايد. معيار محاسبه سهم كشورها توليد ناخالص ملي هر كشور است. به اين ترتيب سهم اصلي را در تأمين بودجه سازمان كشورهاي پرجمعيت و پيشرفته صنعتي دارند و كشورهاي كوچك و جهان سومي بخش ناچيزي از هزينه‌هاي سازمان ملل را پرداخت مي‌كنند.

مجمع سقف خاصي را براي پرداخت هر كشور در نظر گرفته‌است. در دسامبر سال ۲۰۰۰ در نظام تعيين بودجه تغييراتي حاصل شد و شرايط جهاني كشورها را هم در آن دخيل نمودند و سقف پرداخت بودجه از ۲۵ درصد به ۲۲ درصد كاهش دادند. ايالات متحده تنها كشوري است كه مشمول اين سقف پرداخت مي‌شود كه البته طبق برآوردها بالغ بر صدها ميليون دلار به سازمان ملل بدهكار است. طبق ارزيابي‌هاي سال ۲۰۰۰ مهمترين كشورهاي تأمين كننده بودجه سازمان ملل براي سال ۲۰۰۱ عبارتند از: ژاپن (با ۶۳/۱۹ درصد)، آلمان با (۸۲/۹ درصد)، بريتانيا با (۵۷/۵ درصد)، ايتاليا با (۰۹/۵ درصد)، كانادا با (۵۷/۲ درصد)، اسپانيا با (۵۳/۲) درصد، و برزيل با (۳۹/۲) درصد.[۲]

بودجه برنامه‌هاي خاص سازمان ملل كه در بودجه معمول در نظر گرفته نمي‌شوند (مثلاً يونيسف يا صندوق توسعه انساني ملل متحد از محل مشاركتهاي داوطلبانه دولت‌ها تأمين مي‌گردد. برخي از اين كمك‌ها به صورت اهداي محصولات كشاورزي به مردم قحطي زده‌است ولي عمدتاً كمك‌هاي مالي هستند.

ساختمان ستاد فعلي سازمان در نيويورك و طي سالهاي ۱۹۴۹ و ۱۹۵۰ دركنار ايست ريور بنا شده‌است. زمين اين ملك را جان دي. راكفلر جونيوربه قيمت ۵/۸ ميليون دلار خريداري كرد و فرزندش نلسون راكفلر را بعنوان مشاور عالي سازنده بنا در سال ۱۹۴۶ منصوب كرد و آنرا به سازمان ملل اهدا نمود.

گروهي از معماران بين‌المللي طراحي آنرا انجام داده و تأييد كردند كه از جمله آنها مي‌توان به مي كي بوزير سوئيسي و اسكار نيمير برزيلي و برخي از نمايندگان ساير كشورها اشاره كرد. رهبري اين تيم معماري به عهده والاس هريسون بود. در مورد رهبري وي هنوز هم مناقشاتي وجود دارد. اين ستاد به طور رسمي در ۱۹ ژانويه ۱۹۵۱ افتتاح گرديد. با وجودي كه مقر اصلي سازمان ملل در نيويورك واقع شده‌است، نهادهاي مهم وابسته به آن در لاهه، ژنو، وين، مونترال، كپنهاگ، بن و رم داير شده‌اند.

دفاتر سازمان ملل از شخصيت حقوقي مجزايي برخوردار نيستند ولي از جهاتي داراي برخي استقلال‌ها هستند. براي مثال بر اساس موافقت رسمي كشورهاي ميزبان، مديريت پستي سازمان ملل متحد مي‌تواند اقدام به چاپ تمبر براي مراسلات محلي نمايد. از سال ۱۹۵۱ دفتر اصلي سازمان ملل، از سال ۱۹۶۹ دفتر ژنو، و از سال ۱۹۷۹ دفتر وين مجاز به چاپ تمبر براي خود شده‌اند. همچنين سيستم ارتباط دور سازمان ملل نيز مستقل عمل مي‌كند و هر يك از مقرهاي ژنو، نيويورك و وين اينك به طور غيررسمي در تلاش براي راه‌اندازي راديوي مستقل سازمان ملل هستند.

به مرور زمان بناي اصلي رو به فرسودگي نهاده و بنا بر اِين مقرر شده طراحي ساختمان موقت جديدي توسط فومي هليكو ماكي در بين خيابانهاي ۴۱ و ۴۲ در بزرگراه اول منهتن آغاز شود تا ساختمان فعلي گسترش يافته و ترميم شود.

در سال ۲۰۰۶، ۱۹۳(آخرين كشور عضو سودان جنوبي مي‌باشد) كشور عضو سازمان ملل بوده‌اند كه تقريباً همه كشورها را دربر مي‌گيرد. از جمله كشورهاي مهم غيرعضو مي‌توان به جمهوري چين (تايوان) اشاره كرد كه كرسي آن در سال ۱۹۷۱ به كشور جمهوري خلق چين داده شد. سرير مقدس (اسقف‌نشين شهر رم) نيز فقط عضو ناظر اين سازمان است. از عضويت‌هاي پر سر و صدا نيز مي‌توان به عضويت فلسطين كه با سخنراني ياسر عرفات در محل مجمع عمومي انجام گرفت اشاره كرد.

اصطلاح «ملل متحد» را نخستين بار فرانكلين روزولت، رئيس‌جمهور آمريكا در جريان جنگ جهاني دوم براي اشاره به متفقين بكار برد. اولين كاربرد رسمي اين اصطلاح در بيانيه اول ژانويه ۱۹۴۲ ملل متحد بود كه در آن متفقين از مفاد منشور آتلانتيك پشتيباني و اعلام كرده‌بودند كه از صلح جداگانه با نيروهاي محور خودداري خواهند كرد.

انديشه ايجاد سازمان ملل متحد در كنفرانس‌هاي مسكو، قاهره و تهران در سال ۱۹۴۳ دقيق‌تر شد. از اوت تا اكتبر ۱۹۴۴ نمايندگان آمريكا، شوروي، بريتانيا، فرانسه و جمهوري چين در كنفرانس دامبارتن اوكس در واشينگتن دي. سي، بر روي برنامه‌هاي تشكيل سازمان ملل كار كردند. بيشتر بحث‌هاي اين كنفرانس در مورد نقش اعضاي سازمان و شرايط دعوت از آن‌ها بود. سپس در آوريل ۱۹۴۵ در كنفرانس سان فرانسيسكو تكليف حق وتو براي پنج عضو شوراي امنيت تعيين شد. در نهايت در ۲۴ اكتبر ۱۹۴۵ منشور ملل متحد به امضاي ۵۰ كشور رسيد و سازمان ملل متحد رسماً تشكيل شد (لهستان در كنفرانس شركت نداشت ولي جايي براي آن در نظر گرفته شد و بعداً منشور را امضا كرد).

سازمان ملل متحد سازماني بين‌المللي است كه در سال ۱۹۴۵ ميلادي تأسيس و جايگزين جامعه ملل شد. اين سازمان توسط ۵۱ كشور تأسيس و در سال ۲۰۱۱ ميلادي، ۱۹۳ كشور عضو داشته‌است. اعضاي آن تقريباً شامل همه كشورهاي مستقلي مي‌شود كه از نظر بين‌المللي به رسميت شناخته شده‌اند. فقط واتيكان، كه عضويت در سازمان را نپذيرفته‌است و چين ملي (تايوان) كه عضويتش بعد از عضويت جمهوري خلق چين لغو شد، در سازمان ملل متحد عضو نيستند.

مقر سازمان ملل متحد در نيويورك است و كشورهاي عضو و موسسات وابسته در طول هر سال با تشكيل جلسات منظم در مورد امور بين‌الملل و امور اجرايي مربوط به آنها تصميم‌گيري مي‌كنند.

سازمان ملل در پايان جنگ جهاني دوم و از سوي كشورهاي پيروز در آن جنگ شكل گرفت و سازمان و روال حاكم بر فعاليت آن نشان از شرايط جهاني بعد از جنگ دوم دارد. شوراي امنيت قوي‌ترين نهاد سازمان ملل پنج عضو دائمي دارد كه در تصميمات اين شورا حق وتو دارند.